111 Cilt/Volume 11, Sayı/Number 1, Nisan/April 2021; Sayfa/Pages 111-117 Yükseköğretim ve Bilim Dergisi/Journal of Higher Education and Science DOI: 10.5961/jhes.2021.433 ÖZGÜN ARAŞTIRMA/ORIGINAL ARTICLE Erdem DİRİMEŞE ()) ORCID ID: 0000-0002-1873-6425 Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü, Zonguldak, Türki̇ye Zonguldak Bülent Ecevit University, Faculty of Arts and Sciences, Department of Sociology, Zonguldak, Turkey erdemdirimese@beun.edu.tr Mustafa Koray URU ORCID ID: 0000-0002-2828-6501 Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kültürel Çalişmalar Anabilim Dali, Zonguldak, Türki̇ye Zonguldak Bülent Ecevit University, Institute of Social Sciences, Zonguldak, Turkey Geliş Tarihi/Received : 10.12.2020 Kabul Tarihi/Accepted : 02.04.2021 Bilgi Stoku Bağlamında Sosyokültürel Yapının Kadın Kimliğini, Kimlik İnşası Sürecinde Etiketlemesi: Atasözleri Örneği Sociocultural Structure in the Context of the “Stock of Knowledge” Labeling the Identity of Women in the Process of Identity Construction: The Example of Proverbs Erdem DİRİMEŞE, Mustafa Koray URU ÖZ Bireylerin, toplumsal cinsiyet kimlikleri ve bu kimliklere atfedilen rolleri biyolojik cinsiyetin doğal sonucu olmayıp, sosyokültürel yapı tarafından kültürel olarak inşa edilmektedir. Toplumsal kimliklerin inşasını açıklayabilmek için bu çalışmada Schutz’un bilgi stoku kavramı kullanılarak, kültür kavramı içerisinde kadın kimliğiyle ilgili olumsuz betimlemelerin kadın kimliğini nasıl damgaladığı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Kültür, toplumsal ahlak ve değerler, örf adet ve gelenekler, dil ve inanç öğelerinden meydana geldiğinden ve geniş kapsamlı olduğu için çalışma atasözleri örneğiyle sınırlandırılmıştır. Çalışmada atasözleri bağlamında veri analizi için; Türk Dil Kurumunun yayınladığı Ömer Asım Aksoy’un çalışması olan Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü ve yine Türk Dil Kurumun yayınladığı Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler isimli eserlerden yararlanılmıştır. İlgili eserlerde bulunan 7898 atasözü içerisinde kadın kimliğiyle ilgili damgalayıcı betimlemeler içeren 66 atasözü tespit edilmiştir. Tespit edilen 66 atasözü bilgisayar destekli nitel veri analiz programından yararlanılarak “Yorumlayıcı Fenomenolojik” analize tabi tutulmuştur. Analiz sonucunda ilgili atasözlerinde kadın kimliğiyle ilgili “Kadının Karakter Özellikleri”, “Erkeğin Kadına Bakışı”, “Kadının Erkekle Olan İlişkileri”, olarak isimlendirilen 3 farklı tema ortaya çıkmış bu temalar altında kadının “Dert Sebebi”, “Geçimsiz”, “Ahlaksız”, “Güvenilmez”, “Hilekâr”, “Kindar”, “Nankör”, “Savurgan”, “Değersiz” ve “Beceriksiz” olarak damgalandığı sonucuna varılmıştır. Anahtar Sözcükler: Atasözü, Damga, Kadın, Toplumsal cinsiyet ABSTRACT Individuals’ gender identities and their roles ascribed to these identities are not the natural result of biological sex, but are culturally constructed by the sociocultural structure. In order to explain the construction of social identities, in this study, using Schutz’s concept of “Stock of Knowledge”, it has been tried to reveal how negative descriptions of female identity stigmatize women’s identity within the concept of culture. The study is limited to the example of proverbs because it consists of culture, social ethics and values, customs and traditions, language and belief elements and is comprehensive. For data analysis in the context of proverbs in the study; The Proverbs and Idioms Dictionary, which is the work of Ömer Asım Aksoy published by the Turkish Language Association, and the Proverbs and Dirimeşe E., & Uru M. K., (2021). Bilgi stoku bağlaminda sosyokültürel yapinin kadin kimliğini, kimlik inşasi sürecinde etiketlemesi: Atasözleri örneği. Yükseköğretim ve Bilim Dergisi/Journal of Higher Education and Science, 11(1), 111-117. https://doi.org/10.5961/jhes.2021.433 112 Cilt/Volume 11, Sayı/Number 1, Nisan/April 2021; Sayfa/Pages 111-117 Yükseköğretim ve Bilim Dergisi/Journal of Higher Education and Science GİRİŞ Toplumlar, ahlak ve değerler, örf, adet, gelenek, dil ve inanç- lardan oluşan bir kültüre ve aile, eğitim, din, ekonomi gibi toplumsal kurumlara sahiptir. Kültürle toplumsal kurumlarin birlikteliği ve etkileşimi ise sosyokültürel yapi kavramini mey- dana getirmektedir. Toplumsal yapi bireylere baba, anne eş, koca gibi roller, kadin ve erkek gibi toplumsal kimlikler verir. Toplum, bireylerden kimliklerine uygun davranişlar sergile- melerini bekler. Kimliklere uygun rollerle ilgili beklenti, bireyin içinde doğup büyüdüğü sosyokültürel yapi tarafından inşa edi- lerek zamanla bireye aktarilir. Sosyokültürel yapinin inşa ede- rek bireylere aktardiği bu bilgi, “Schutz” tarafından bilgi stoku olarak isimlendirilmektedir. Bilgi stoku, birey tarafından hayatı boyunca bir rehber olarak kullanilir. Günlük selamlaşma ritüel- lerinden kadin ve erkek kimliklerine ait uygun davraniş biçimle- rinin sergilenmesine kadar tüm gündelik hayat eylemleri, birey tarafından bilgi stokundan alinan bilgiyle gerçekleşmektedir. Atasözleri de toplumlarin zengin, sözlü kültür varliklari olarak bilgi stoku içerisinde günümüze ulaşmiştır. Tarih boyunca toplumsal olaylar, düşünceler, kimlikler hakkinda çeşitli kalip yargilar oluşmuş olup, atasözleri de anlam, biçim ve kavram özellikleriyle bunlardan etkilenmiştir. Atasözlerinin etkilendiği ve kuşaktan kuşağa bilgi stoku vasitasiyla aktardiği bilgilerden biri de toplumsal cinsiyettir. Atasözlerinin bir kisminin toplum- sal cinsiyet bilgisi içerdiği ve ayrimciliğa sebep olduğu Genç’in yaptıği çalişmada da görülmektedir. Genç çalişmasinda kadinin, anne, kiz kardeş gibi rollerinden kaynaklanan olumlu özellikle- rinin atasözlerinde kutsallaştırildiğini söylemekle birlikte bir takim atasözlerinde de kadinin aşağilandiğini ve bu aşağilama- nin da ayrimci bir düşünce meydana getirdiğini belirtir (Genç, 2018:29). Günindi-Ersöz ise atasözlerinde toplumsal cinsiyet rollerini kadina atfedilen roller üzerinden 6 başlik altında siniflandirarak, atasözü ve deyimlerde kadina olumsuz değer- ler yükleyen, cinsiyete dayali, ayrimcilik üreten atasözlerinin bulunduğunu çalişmalarinda ortaya koymuştur (Günindi-Ersöz, 2010). Bu düşünce, kadini erkekten daha değersiz bir konu- ma yerleştirmekte ve sosyokültürel yapi kadini ikinci sinif bir vatandaş yerine koyarak ayrimci toplumsal cinsiyeti üretmek- tedir. Üretilen bu toplumsal cinsiyet bilgisi insanlarin kadin ve erkek olmakla ilgili biyolojik farkliliklarina dayanan, kadin ve erkeğin nasil davranmasi gerektiğini belirleyen kültürel olarak inşa edilmiş toplumsal kurallardan meydana gelmektedir ve bu kurallar çeşitli durumlarda toplumsal cinsiyet ayrimciliğina sebep olmaktadir. Apay ve Özer yaptıklari çalişmada toplumun cinsiyetçi bakiş açisini ortaya koyan 118 Atasözü ve 52 deyim bulduklarini belirterek, söz konusu bu atasözü ve deyimle- rin, toplumda kadin ve erkek arasinda eşitlikçi olmayan bir toplumsal cinsiyet ayrimciliğini açik bir şekilde gösterdiğini söylemektedirler (Apay ve Özer, 2020:1121). Bilgi stokunda bulunan ve toplum tarafından kabul edilmiş, toplumsal cinsiyet ayrimciliğina sebep olan, kurallar, kalip yargilar, kadin ve erkek kimlikleri ve rollerle ilgili bu bilgi, kadinlar hakkinda damgalara sebep olmaktadir. Damga kavramini Goffman; “…Bir yabancı karşımızdayken onun, dahil edilmesine müsait kişi kategorisindeki diğerlerinden farklı ve pek de rağbet edil- meyen bir sıfata haiz olduğu yönünde kanıtlar ortaya çıkabilir -uç bir durumda bu, kişiyi baştan aşağı kötü, tehlikeli veya zayıf biri kategorisine sokabilir. Böylece karşımızdaki yabancı, zihni- mizde sağlıklı ve sıradan bir kişi olmaktan çıkıp lekeli ve sakat, kâle alınmayan birine indirgenir. Böyle bir sıfat, özellikle de iti- barsızlaştırıcı etkisi çok kapsamlıysa bir damgadır…”(Goffman, 2014:29). Giddens ve Sutton ise; “Alçaltıcı olarak tanımlanan ve toplum- sal açıdan onaylanmayan, aşağılamaya, sosyal mesafeye ve ayrımcılığa neden olan fiziksel ya da sosyal özellikler.” olarak tarif etmektedir (Giddens ve Sutton, 2017:319). Bu çalişmayla daha önce yapilmiş olan ve atasözlerindeki cinsiyet ayrimci- liğini ortaya çikaran çalişmalardan ve çalişma içerisinde adi geçen eserlerden farkli olarak, kadin kimliğiyle ilgili kaliplaşmiş, damgalayici atasözlerinin kadin kimliğinin sosyokültürel yapi araciliğiyla nasil damgalandiğinin ve bu damgalama eyleminin bilgi stokuna nasil işlendiğinin betimlenmesi amaçlanmiştır. TANIM ve KAVRAMLAR Atasözleri Atasözleri halklarin yüzlerce yillik deneyimlerine dayanan düşünce birikimleridir, toplumlarin düşünce ve davranişlarini gösterir ve şekillendirirler (Aksoy, 1976:19). Atasözleri kaliplaş- miş, belirli kelimelerle biçim almişlardir. Atasözleri ait olduğu milletin kültürü ve bu kültürün tarihi hakkinda önemli bilgiler sunan bir bilgi birikimidir (Durmuş, 2018:30). Ayrica atasözle- rine bakarak atasözlerinin ait olduğu toplumun yaşam biçimi, inanç ve gelenekleri hakkinda bilgi edinmek mümkündür (Gürel ve Tat, 2019:235). Atasözlerinde kullanilan kelimeler ayni anlamda kullanilan başka kelimelerle veya atasözü içerisin- deki kelimelerin yerleri değiştirilerek kullanilamaz. Örneğin;“… Derdini saklayan derman bulamaz. Sözündeki derman yerine ilaç denilemez…”(Aksoy, 1976). Atasözlerinin kaliplaşmiş biçim özellikleri olduğu gibi kavram özellikleri de vardir. Bütün ata- sözleri bir kural niteliğindedir. Atasözleri sosyal olaylar, doğa olaylari, ahlakla ilgili öğütler, felsefi ve bilgece düşünceler, töre Idioms in the Dialects of the Region published by the Turkish Language Association were used. Among the 7898 proverbs found in the related works, 66 proverbs containing stigmatizing descriptions of the identity of women were identified. 66 proverbs determined were subjected to “Interpretative Phenomenological” analysis by using the computer-aided qualitative data analysis program. As a result of the analysis, three different themes, namely “Woman’s Character Traits”, “Man’s View of Woman”, “Woman’s Relationships with Man”, about female identity have emerged in the relevant proverbs. It was concluded that he was stigmatized as “Unreliable”, “Deceitful”, “Spiteful”, “Ungrateful”, “Wasteful”, “Worthless” and “Incompetent”. Keywords: Proverb, Stigmata, Woman, Gender 113 Cilt/Volume 11, Sayı/Number 1, Nisan/April 2021; Sayfa/Pages 111-117 Yükseköğretim ve Bilim Dergisi/Journal of Higher Education and Science ve gelenekler, inanişlar hakkinda kavramsal özelliklere sahiptir. Atasözleri bu biçim ve kavramsal özellikleri sebebiyle sosyokül- türel yapi tarafından Schutz’un bilgi stoku olarak isimlendirdiği gündelik hayat bilgisinin içerisinde yer almaktadir. Bilgi Stoku Bilgi stoku Schutz tarafından, birey doğduğu andan itibaren bireye aktarilan daha önceden oluşturulmuş hazir gündelik hayat bilgisi olarak tanimlanmaktadir (Schütz, 2018). Ona göre, birey kendi dünyasi hakkinda bir bilgi aği içerisinde günlük hayatıni yaşar. Bu ağin merkezinde yer alan bireyin dünyayi algilamasi, o anda bu aği nasil gördüğüne ve anlamlandirdiğina bağlidir. Birey, bu bilgi ağindan oluşan dünyasinda yer değiş- tirdikçe, dünyayi anlama algilamasi da değişir (Çiftçi, 2008:49). Bu hazir gündelik hayat bilgisi sosyokültürel yapi tarafından oluşturulmakta ve bireye aktarilmakta, ayni zamanda bireyin yaşam deneyimleri de zaman içerisinde bilgi stokuna dâhil olmaktadir. Birey doğduğu andan itibaren önce ailesi sonra dâhil olduğu sosyokültürel çevre tarafından kendinden önce var olan bilgi stokunu almaya ve gündelik hayatta bir rehber olarak kullanmaya başlar. Bireye aktarilan bilgi içerisindeki kalip yargilarda birey tarafından öğrenilerek kabul edilir. Osanmaz’da atasözleri ve deyimler üzerine yaptıği bir araştır- masinda Çotuksöken’den alintı yaparak, ahlak kurallarini ve kadin ve erkek rollerini belirleyici özellikleri olan atasözlerinin toplumsal olarak üretilen bilgiyi geçmişten geleceğe taşidiğini söylemektedir (Osanmaz, 2015:21). Osanmaz’in dile getirdiği atasözlerinin bu özelliği, gündelik hayat bilgisini içeren bilginin, bilgi stoku ile nesilden nesle aktarildiği söylemini destekler niteliktedir. Çalişmanin amaci olan atasözlerindeki kadini dam- galayici kalip yargilarda bu şekilde öğrenilerek kadin kimliği hakkinda bireyin düşüncelerinde olumsuz bir yargi oluşturmak- tadir (Aşan ve Demi̇r, 2015). Bu kalip yargilarin kadini damga- layarak kadin hakkinda toplum içerisinde önyargi oluşmasina sebep olduğunu söylemek mümkündür. YÖNTEM Atasözlerinin bilgi stoku araciliğiyla sosyokültürel yapida kadin kimliğiyle ilgili olumsuz damgalamalara sebep verip vermedi- ğine yönelik yapilan çalişmada, fenomenolojik yaklaşim temel alinmiş ve literatür tarama ve içerik analizi yöntemi kullanilmiş- tır. Araştırma Modeli, Evren ve Örneklem Atasözleri içerisinde kadin kimliğini damgalayan kalip yargilarin olup olmadiğini araştırmak amaciyla, nitel araştırma benim- senmiş ve araştırma modeli olarak “Yorumlayici Fenomenolojik Analiz”(Bayyurt ve Seggie, 2018:70; Creswell, 2016:77) modeli tercih edilmiştir. Çalişmanin evreni Türk Dil Kurumunun yayinla- diği Ömer Asim Aksoy’un çalişmasi olan Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü (Aksoy, 1976) ve yine Türk Dil Kurumunun yayinladiği Bölge Ağizlarinda Atasözleri ve Deyimler (“Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler,” 2019) isimli eserleri kapsamakta, çalişmanin örneklemi ise adi geçen yayinlarda bulunan 7898 atasözünden oluşmaktadir. Verilerin Analizi Adi geçen eserlerde tespit edilen ve kadin kimliğiyle ilgili olumsuz yargi içerdiği düşünülen atasözleri, ilgili eserlerde geçtiği şekliyle bilgisayara metin dosyasi olarak kaydedilmiştir. Bu metin dosyalari nitel veri analizi için kullanilan MAXQDA The Art of Data Analysis Pro 2020 isimli 20.2.2 sürüm numarasina sahip yazilima aktarilmiştır. Atasözleri, birincil döngü kodlama- da cümlenin barindirdiği anlam bakimindan kavram kodlama (Saldana, 2019:119) yöntemiyle çeşitli kavramsal isimler verile- rek kodlanmiş ve ikinci döngü kodlamaya geçilmiştir. İkinci dön- gü kodlama sonrasi elde edilen kavramsal kodlar ve atasözleri tekrar gözden geçirilmiş ve ortaya çikan kodlar siniflandirilarak temalar oluşturulmuştur. BULGULAR ve TARTIŞMA İncelenen atasözleri içerisinde kadin kimliğiyle ilgili olumsuz yargi bildirdiği düşünülen 66 atasözü tespit edilmiştir. Bu 66 atasözünde kadin kimliğinin 3 farkli tema altında 10 adet olum- suz kavram ile damgalandiği sonucuna varilmiştır (Tablo 1). Kadin kimliğiyle ilgili atasözlerinde yer alan damgalayici kav- ramlarin 26’si “Erkeğin Kadina Bakişi”, 26’si “Kadinin Karakter Özellikleri” 14’ü ise “Kadinin Erkekle İlişkileri” olarak isimlen- dirilen temalar altında verilmiştir (Şekil 1). Şekil 1’de yer alan temalar incelendiğinde “Erkeğin Kadina Bakişi” isimli tema altında erkeğin kadini değersiz görmesi, “Kadinin Karakter Özellikleri” isimli tema altında kadinin güvenilmez ve ahlaksiz olarak damgalanmasi, “Kadinin Erkekle İlişkisi” temasi altında ise kadinin erkek tarafından dert sebebi olarak değerlendiril- mesi öne çikmaktadir. Atasözleri örneği üzerinden, kadin kimliğini damgalayici kültü- rel kavramlarin olup olmadiğina yönelik yapilan bu çalişmayla, sosyokültürel yapinin bilgi stoku araciliğiyla kadin kimliğiyle ilgili damgalayici ifadeler ürettiği, kültürel varliğin içerisinde kadini damgalayici atasözleri bulunduğu gözlemlenmiştir. Bu çalişmada kadinin “Erkeğin Kadina Bakişi”, “Kadinin Karakter Özellikleri”, “Kadinin Erkekle İlişkileri” isimleri verilen tema- lar altında yer alan atasözleri araciliğiyla kadini “Değersiz”, “Beceriksiz”, “Savurgan”, “Nankör”, “Kindar”, “Hilekâr”, “Güve- nilmez”, “Ahlaksiz”, “Geçimsiz”, “Dert Sebebi” kavramlariyla damgaladiği sonucuna varilmiştır. Söz konusu temalara bakildi- ğinda, kadinlarin, %39,4 oraninda karakterleri, %39,4 oraninda erkeklerin kadinlara bakişi, %21,2 oraninda kadinlarin erkekler- le olan ilişkileriyle ilgili damgalandiği görülmüştür (Şekil 2). Literatürde çalişmamizin içerisinde adi geçen eserler ve atasözleri üzerinden yapilan kadin erkek cinsiyetlerine bakiş (Akbalik, 2013), toplumda kadin ve erkek rollerinin ortaya konmasi (Okray, 2015) gibi toplumsal cinsiyet ayrimciliğiyla ilgili çalişmalar olmakla birlikte kadini damgalayici atasözlerinin kuşaklar boyunca bilgi stokuna nasil işlendiği ve kadinin nasil damgalandiğina yönelik bir çalişmaya rastlanmamiştır. Top- lumsal hayatın ve ait olduğu toplumun kültürünü ortaya koyan atasözleri toplum tarafından kadinin nasil değerlendirildiğinin de göstergesi olmakta, atfedilen bu değer zaman zaman kadi- na olumsuz değerler yükleyen bilgiler üretmektedir (Yiğitoğlu ve Yalçinkaya, 2016:1662). Toplum tarafından kadinla ilgili üretilen olumlu ya da olumsuz bilgi, bilgi stokuna işlenmek- tedir. Üretilmiş olan bilgi olumsuz ise bu damgalamaya sebep vermekte ve damgalama işlemi üretilen bilginin bilgi stokuna 114 Cilt/Volume 11, Sayı/Number 1, Nisan/April 2021; Sayfa/Pages 111-117 Yükseköğretim ve Bilim Dergisi/Journal of Higher Education and Science Tablo 1: Kodlanarak Temalara Ayrilmiş Atasözleri Tema Kod Atasözü Erkeğin Kadına Bakışı Değersiz 1. Adami ar avradi er zapteder. 2. At ile avrada itibar olmaz. 3. Avradin şerik olsun, malin şerik olmasin. 4. Avrat lazim kalçali, oğlan doğursun aslan pençeli. 5. Avrat nikahla, tarla tapuyla zapt olunur. 6. Bağin taşlisi, karinin saçlisi. 7. Beyazin (akin) adi (var), esmerin (karanin) tadi (var). 8. Bir evde iki kiz olacağina dağda domuz olsun. 9. Çitfçi üç şeyden zengindir: aridan, karidan, daridan. 10. Kadin gavurdur ama müslüman anasidir. 11. Kadin kocasinin ayağinin çariği, ana babasinin başinin sariğidir. 12. Kadin yatakta, bebek beşikte sevilir. 13. Kari, kocasinin orospusu olmali. 14. Oğlan büyür koç olur, kiz büyür hiç olur. 15. Oğlan doğuran ok gibi kiz doğuran bok gibi. 16. Oğlan doğuran övünsün, kiz doğuran dövünsün. 17. Oğlaninki oğul bali, kizinki bahçe gülü. 18. Tarlanin taşlisi, kizin saçlisi, öküzün başlisi. 19. Tarlayi düz al, kadini kiz al. 20. Yer alirken düz al, evlenirken kiz al. Beceriksiz 1. Avrat gayreti gütmemeli, er gayreti gütmeli. 2. Avrat var ev yapar, avrat var ev yikar. 3. İddiasiz erkek, götü büyük avrattan sayilir. 4. Kadinin kazdiği kuyudan su çikmaz. 5. Kadinin şamdani olsa mumu dikecek erkektir. 6. Koz gölgesi: kiz gölgesi, söğüt gölgesi: yiğit gölgesi, dut gölgesi: it gölgesi. Kadının Karakter Özellikleri Savurgan 1. Avrat kitlik bilmez çoban yokluk bilmez. 2. Bir ev (gemi) donanir, bir kiz (çiplak) donanmaz. Nankör 1. Kadinda vefa, borçluda sefa aranmaz. Kindar 1. Düşman uyumaz, kadin unutmaz. Hilekâr 1. Dul kari, şeytan kari, aldar alir bekâri. 2. Erkeğin şeytani kadin. 3. Kadin erkeğin şeytanidir. 4. Kadinin fendi erkeği yendi. Güvenilmez 1. At alirsan yazin, deve alirsan güzün, avrat alirsan gezin ha gezin. 2. Atın ardinda, kadinin önünde, arabanin yaninda gitme. 3. Avrat attır, gemini boş tutma. 4. Kadiya yalan, kadina inan olmaz. 5. Kari ile silah emanet verilmez. 6. Karini kaynina, parani koynuna emanet et. 7. Kizi gönlüne birakirsan ya davulcuya varir, ya zurnaciya. 8. Kişiyi vezir eden de karisi, rezil eden de. 9. Körün karisi süslenmemeli. 115 Cilt/Volume 11, Sayı/Number 1, Nisan/April 2021; Sayfa/Pages 111-117 Yükseköğretim ve Bilim Dergisi/Journal of Higher Education and Science Tablo 1: Devam Tema Kod Atasözü Kadının Karakter Özellikleri Ahlaksız 1. Al orospunun kizini, alma kizinin kizini, sürer gider nenesinin izini. 2. Alma orospunun kizini, o da sürer anasinin izini. 3. Dişi köpek kuyruğunu sallamayinca, erkek köpek ardina düşmez. 4. Dişi yalanmazsa erkek dolanmaz. 5. Erkeğin nefsi bir, kadininki dokuzdur. 6. Ersiz avrat, yularsiz at. 7. Kadin orospu olduktan sonra kapi dayak mi yutar? 8. Kancik yalanmadan erkek dolanmaz. 9. Kari kesenin şikirtısina, kedi ağzin şapirtısina bakar. Kadının Erkekle İlişkileri Geçimsiz 1. Avradin iyisi nine, üzümün iyisi dene olur. 2. Bal aridan, kavga karidan çikar. 3. Geçinmeyene dokuz koca, okumayana dokuz hoca az gelir. Dert Sebebi 1. Alma karinin dulunu, peşine gelir kulunu; senden yer senden içer, kendine yiğar pulunu. 2. At kaderi, it kaderi, ille de avrat kaderi. 3. Bir evde iki kiz, biri çuvaldiz biri biz. 4. Demir tavinda, dilber çağinda, (Demiri savinda dövmeli), (Demir tavinda dövülür). 5. Dumansiz baca olmaz, kahirsiz koca olmaz. 6. Kiz beşikte çeyiz sandikta. 7. Kiz kucakta, çeyiz bucakta. 8. Kizi olan tez kocar. 9. Kizin var, sizin var. 10. Kizini dövmeyen dizini döver. 11. On beşinde kiz, ya erde gerek ya yerde. Şekil 1: Kadini damgalayici 66 atasözünün tema ve kodlara dağilimi. 116 Cilt/Volume 11, Sayı/Number 1, Nisan/April 2021; Sayfa/Pages 111-117 Yükseköğretim ve Bilim Dergisi/Journal of Higher Education and Science Bu durum kadinin tarih boyunca damgalanmasina ve top- lumdaki erkek bireyler tarafından atasözlerindeki damgalayici ifadelerle tanimlanmasina ve algilanmasina sebep olmaktadir. Batur’un atasözü ve deyimlerini kapsayan, atasözleri üzerinden kadinin sosyo-psikolojik özelliklerini araştırdiği çalişmasinda da, atasözlerinde kaliplaşmiş fikirlerden söz edilmekte ve bu kaliplaşmiş fikirlerde kadin imgesinin kutsallaştırildiği gibi kimi zamanda kadinin kötü bir varlik olarak simgeleştirildiğinden bahsedilmekte, ayrica çalişmamizi destekleyecek şekilde atasözlerinin bir toplumun hafızasi olduğu öne sürülmektedir (Batur, 2011:578). Her kültür hafızasinda bulunan Schutz’un bilgi stoku dediği bilgiyi yeni kuşaklara aktarmaktadir. Bilgi stokunun sonraki nesillere aktarimi, damgalayici kavramlarla birlikte inşa edilmiş olan kadin kimliğini ve kadin kimliğine bağli olarak inşa edilen toplumsal cinsiyet rollerini de sonraki nesil- lere aktarmaktadir. Bu durum erkek bireyleri toplumsal cinsiyet ayrimciliğina teşvik etmektedir. SONUÇ Nitel araştırma yöntemi ile kadini damgalayici 66 atasözünü yorumlayici fenomenolojik analize tabi tutulduğu bu çalişmada, 66 atasözü içerisinde kadinlarin %39,4 oraninda karakter özel- likleri, %39,4 oraninda erkeğin kadina bakişi ve %21,2 oraninda ise kadinin erkekle olan ilişkilerinde kadini damgalayici bilgi ürettiği ve kadini damgalayan bu bilginin, bilgi stoku araciliğiyla nesilden nesle aktarilmasi sonucunda kadini haksizliğa uğratan toplumsal cinsiyet ayrimciliğini erkek lehine desteklediği sonu- cuna varilmiştır. Toplumun bilgi stokunu oluşturan kültürel öğelerimizden biri olan atasözleri, bilgi stokunda var olan diğer işlenmesiyle başlayarak sosyokültürel yapinin bu bilgiyi top- lumdaki tüm bireylere aktarmasiyla son bulmaktadir. Örneğin; “Erkeğin Kadina Bakişi” ismi verilen tema altında “Bir evde iki kız olacağına dağda domuz olsun.”, “Avradın şerik olsun, malın şerik olmasın.” atasözleriyle kadinin değersiz bir varlik olduğu bilgisi, “Kadinin Karakter Özellikleri” isimli tema altında bulu- nan “Kadıya yalan, kadına inan olmaz.”, “Avrat attır, gemini boş tutma.” atasözleriyle kadinin güvenilmez biri olduğu bilgisi ve “Kadinin Erkekle İlişkileri” isimli tema altında bulunan “Kızı olan tez kocar.”, “Kızın var, sızın var.” atasözleriyle ise kadinin erkekler için sikintı ve dert kaynaği olduğu bilgisi bilgi stokuna işlenmektedir. Sosyokültürel yapi da bilgi stokuna işlenmiş ve kadin için damgalayici nitelikte olan bu atasözlerini toplumun tüm bireylerine aktarmakta ve kadin kimliğinin inşasi sirasinda damgalayici kavramlar kadin kimliği içerisinde yer almaktadir (Şekil 3). Şekil 2: Kadinlari damgalayici kavramlarin temalara göre dağilimi. Şekil 3: Sosyokültürel yapinin bilgi stoku araciliğiyla kadin kimliğini damgalamasi. 117 Cilt/Volume 11, Sayı/Number 1, Nisan/April 2021; Sayfa/Pages 111-117 Yükseköğretim ve Bilim Dergisi/Journal of Higher Education and Science Apay, S. E., & Uzun Özer, B. (2020). Atasözleri ve deyimlerde toplumsal cinsiyet imgesi. 13(72), 1120. Aşan, N., & Demir, T. (2015). Kadina şiddetin arka plani: Atasözleri ve deyimlerimiz. Backgrund of Violence Against Women: Our Proverbs and Idioms, 6, 179-196. Batur, Z. (2011). Atasözü ve deyimlerde kadin ve kadinin sosyo- psikolojik özellikleri. Electronic Turkish Studies, 6(3). Bayyurt, Y., & Seggie, F. N. (Eds.). (2018). “Nitel Araştırma Yöntem, Teknik, Analiz ve Yaklaşımları”: Ani Yayincilik. “Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler”, (2019). (Ed.: M. S. Kaçalin, Baski: 6), Türk Dil Kurumu Yayinlari, Ankara. Creswell, J. W. (2016). “Nitel Araştırma Yöntemleri”, (Çev.: S. B. Demir ve M. Bütün) (Baski: 3), Siyasal Kitabevi. Çiftçi, A. (2008). “Bilgi-Sosyolojik Din Sosyolojisinde Bir Kavram: Durum Tanımı”. Durmuş, O. (2018). Türkçede aykiri atasözleri. Türkbilig, 36, 29-40. Genç, H. N. (2018). Atasözlerinde toplumsal cinsiyet algisi olarak kadin. Folklor/Edebiyat, 24(94), 13-34. Giddens, A., & Sutton, P. W. (2017). “Sosyoloji”, (Çev.: M. Şenol vd.) (Baski: 7), Kirmizi Yayinlari, İstanbul. Goffman, E. (2014). “Damga Örselenmiş Kimliğin İdare Edilişi Üzerine Notlar”, (Çev.: Ş. Geniş, L. Ünsaldi ve S. N. Ağirnasli) (Baski: 1), Heretik Yayincilik, Ankara. Günindi-Ersöz, A. (2010). Türk atasözleri ve deyimlerinde kadina yönelik toplumsal cinsiyet rolleri. Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 1(6), 167-182. Gürel, E., & Tat, M. (2019). Türkçede beden olgusu: atasözleri ve deyimler üzerine bir içerik analizi. Akdeniz Iletisim, 32. Okray, Z. (2015). Türk atasözleri ve deyimlerinde kadin imgesi. LAÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 6(1), 93-102. Osanmaz, B. (2015); Kayarcik köyü’nden derlenen atasözü ve deyimler üzerine bir inceleme. Sosyal Bilimler Dergisi, s. 20. Saldana, J. (2019). “Nitel Araştırmacılar İçin Kodlama El Kitabı”, (Çev.: Kollektif), Pegem Akademi Yayincilik. Schütz, A. (2018). “Fenomenoloji ve Toplumsal İlişkiler”, (Çev.: A. Akan ve S. Kesikoğlu) (Baski: 1), Heretik Yayincilik, Ankara. Yiğitoğlu, M., & Yalçinkaya, Z. (2016). Türkçedeki Cinsiyetçi Atasözleri ve Deyimler Üzerine Bir İnceleme. İdil Sanat ve Dil Dergisi, 5(26), 1659-1669. kültürel öğelerle birlikte cinsiyet ayrimciliğini besleyen unsurla- ri hâlâ korumakta ve yaşatmaktadir. Toplumsal cinsiyet alanin- da kültürel olanin fark edilmesi, farkindalik yaratılmasi önemli bir konudur. Bilgi stoku içerisinde atasözleri aktarilmaya devam etse bile içerisinde kadini ya da erkeği, kisaca bireyi aşağilayan, küçük düşüren ve ayrimciliğa neden olan her türlü bilginin ana- lizi ve gözden geçirilmesi gerekmektedir. Toplumsal eylemin oluşturulduğu gündelik hayatta, bilgi stokunun meydana getir- diği anlamlar dünyasinda cinsiyetçi öğelerin varliğinin ifşasinin sosyal bilimlerin temel görevlerinden biri olduğu açiktır. Atasözlerinde değersiz, beceriksiz, savurgan, nankör, kindar, hilekâr, güvenilmez, ahlaksiz, geçimsiz, dert sebebi olarak dam- galanabilen kadin hakkinda fenomenoloji bağlaminda bilgi sto- kunun bir toplumsal inşa ile var olduğu anlaşilmaktadir. Elbette ayni bağlamda kadin hakkinda olduğu kadar erkeği damgalayan atasözlerinin de bulunmasi mümkün olmakla birlikte, bu çaliş- mada dezavantajli olarak görülen kadin konusu ele alinmiştır. Ailenin kurulmasindan aile içi iletişime, eşler arasindaki ilişkile- re, toplumsal hayatta kadina bakişa kadar önemli bir bilgi sto- kunun kültür tarafından inşa edilmesi ve bunun bireyin anlam dünyasini şekillendirdiğinin bilinmesi önem arz etmektedir. Toplumsal bellek, toplum ve o toplumun kültürü tarafından inşa edilen bir süreçtir. Toplumsal değişmenin istenilen yönde ve arzu edilen bireyin oluşumda bilgi stoklari önemli bir yer oluşturmaktadir. Bu anlamda doğru bir bilgi stoku kullanimi ve kültürel aktarimi önem arz etmektedir. Sadece kadinin kimliğinin inşasinda değil, erkeğin kadin konusundaki belleğini oluşturan kimliğinin inşasinda bu durum göz önünde bulundu- rulmalidir. Elde edilen sonuçlarin, sosyokültürel yapi içerisinde kültürel boyutta kadini damgalayici dolayisiyla toplumsal cin- siyet ayrimciliği üreten başka öğelerin ortaya konulmasina ve toplumsal cinsiyet ayrimciliğini ortadan kaldirmak için sürdürü- len çalişmalara fayda sağlayacaği düşünülmektedir. KAYNAKLAR Akbalik, E. (2013). Türk atasözlerinde cinsiyet algisi. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 36, s. -. Aksoy, Ö. A. (1976). Atasözleri ve deyimler sözlüğü. (Cilt 3), Türk Dil Kurumu.